७मराठी १७थेंब आज हा पाण्याचा (कविता)

१७ . थेंब आज हा पाण्याचा (कविता) 

सुनंदा भावसार

१७. थेंब आज हा पाण्याचा
- सुनंदा भावसार
( पाठ्यपुस्तक पान क्र. ८०)

कवितेचा आशय :- पाणी मानवी जीवनाचा आधार आहे. मानवी जीवनातील पाण्याचे महत्त्व या कवितेत सांगितले आहे.

मूल्य/शिकवण/संदेश: मानवी संस्कृती पाण्याच्या काठावर रुजली व वाढली. पाण्याचा आदर करायला शिकले पाहिजे, असा संदेश या कवितेतून दिला आहे.

शब्दार्थ
बहुमोल - खूप मूल्यवान.
मोती - एक रत्न.
वर्षा - पाऊस.
वावरते -  गोंधळते, बुजते.
परी - काल्पनिक पंख असलेली सुंदर स्त्री.
संचय - साठा,  संग्रह.
जीण्याचा - जीवनाचा.
मातीतले मोती - शेतातील पिकांचे दाणे.
जाणी - जाणती.
तयाचे-  त्याचे.
कोती -  संकुचित वृत्तीची .
तिजोरी -  किमती ऐवज ठेवण्याचे कपाट.
ऐसा -  असा.
चाळा - नाद, छंद.
ठगणे - फसवले जाणे.
दृष्टिकोन - विशिष्ट रितीने पाहणे.

कवितेचा भावार्थ

शब्दांपेक्षा अर्थाला जास्त महत्त्व आहे; म्हणून शब्द जाऊ दे व अर्थ राहू दे. आभाळातून पडणारा व जीवनाला खूप मूल्यवान असणारा जो पाण्याचा थेंब आहे. तो गाण्याचा विषय होऊ दे. (पाण्याची महती गा) ।।ध्रु.।।

पावसाच्या सरीमधून हे थेंब मोती बनून सरसर खाली येतात. जणू एखादी सुंदर परी थेंबांची माळ ओवते नि पुन्हा ती माळ निसटून मोती विखुरतात, तेव्हा ती बावरते. या मोतीरूपी  थेंबाचा संग्रह कर; कारण यावरच तुझे जगणे अवलंबून आहे. आभाळातून बहुमोल असा आज पाण्याचा थेंब तुझ्यासाठीच खाली येत आहे. ॥१॥

आभाळातले हे मोती मातीवर बरसतात व त्यातून मोत्यांसारखी पिके येतात. निसर्गाला पाण्याचे मोल कळले आहे. माणसे मात्र संकुचित वृत्तीने वागतात. माणसे खणखणणाऱ्या तिजोरीत असलेल्या नाण्यांचा (पैशांचा) संग्रह करण्यात धन्यता मानतात. आभाळातून मूल्यवान बरसणाऱ्या पाण्याच्या थेंबांकडे दुर्लक्ष करतात. ॥२॥

संपत्ती गोळा करण्याचा हा वेडा नाद कशासाठी? यांत तुम्ही स्वतः फसत आहात. निसर्गाांकडे बघण्याचा दृष्टिकोन आता तरी बदलायला हवा. पाण्याचा आदर करायला हवा, सोन्याचा घोट घेऊन तुझी तहान शमेल का? तहानेसाठी आभाळातून बरसणारा बहुमोल पाण्याचा थेंबच आवश्यक आहे. (सोने-नाणे नाही.) ।।३।।

संकलित मूल्यमापन

१. प्रश्नोत्तरे
प्रश्न १. कवयित्रीने असे का म्हटले असावे, ते तुमच्या शब्दांत लिहा
(१) या मोत्यांचा (पाण्याचा) संचय कर.
उत्तर : पावसातून धरणीवर येणारे पाणी अत्यंत मूल्यवान आहे; माणूस, पशु-पक्षी व निसर्ग यांना जगण्यासाठी पाणी अत्यंत गरजेचे आहे. म्हणून आभाळातून बरसणाऱ्या या मोतीरूपी थेंबांचा संग्रह कर, असे कवयित्रीने म्हटले आहे.

(२) निसर्गाला जे कळते, ते माणसाला कळत नाही.
उत्तर : माणूस सोन्या-नाण्यांचा संचय करतो नि बहुमोल पाणी मात्र वाया दवडतो. सोन्याच्या घोटाने तहान शमत नाही. निसर्ग पाणी मातीमध्ये साठवतो व त्यांतून मोत्यांसारखे पीक येते. म्हणून निसर्गाला जे कळते, ते  माणसाला कळत नाही, असे कवयित्रीने म्हटले आहे.

● प्रश्न २. पुढे दिलेल्या अर्थाच्या ओळी कवितेतून शोधून लिहा :
(१) आकाशातून पडणाऱ्या पावसाच्या थेंबाने धान्य पिकते. उत्तर: 'आभाळातील ह्या मोत्याने मातीमधुनी पिकती मोती'.
(२) मनुष्य खणखण वाजणाऱ्या नाण्यांचा तिजोरीत संग्रह करतो.
उत्तर: 'संचय करता तिजोरीतल्या, खणखणत्या त्या नाण्यांचा'.
(३) निसर्गाचे मोल न जाणणे, हे स्वतःला फसवण्यासारखे आहे.
उत्तर :-  कशास ऐसा वेडाचाळा, स्वतः होऊनी ठगण्याचा.

● प्रश्न ३. संकल्पना स्पष्ट करा :
(१) आभाळातील मोती.
उत्तर :-आभाळातून टपटपणाऱ्या पावसाच्या थेंबांना मोती म्हटले आहे. पावसाचे थेंब मानवी जीवनासाठी मोत्यांइतके बहुमोल आहेत.
(२) मातीतील मोती.
उत्तर : पावसामुळे शेतात धान्य पिकते. त्यामुळे माणसाची भूक भागते. पिकाच्या या दाण्यांना मातीमधले  मोती असे म्हटले आहे.
(३) मोत्यांचा संचय.
उत्तर : पावसाच्या थेंबांना मोती म्हटले आहे. या मोत्यांचा संग्रह करा, असे सुचवले आहे; कारण पाणी जीवनावश्यक आहे.
(४) बहुमोल थेंब.
उत्तर : पावसाच्या सरीतून येणारे पाण्याचे थेंब माणसाला व सृष्टीला जगवतात; म्हणून त्यांना बहुमोल म्हणजे अत्यंत मोलाचे म्हटले आहे.

● प्रश्न ४. पुढे दिलेल्या ओळींतील विचार सांगा :
तहानेसाठी सांग पुरे का घोट तुला रे सोन्याचा ?
आभाळातिल बहुमोलाचा थेंब आज हा पाण्याचा ॥
उत्तर: माणूस सोन्या-नाण्यांचा संग्रह करतो. पण सोन्याचा घोट माणसाची तहान शमवू शकत नाही. पाणी हे संजीवन आहे. सोन्या-नाण्यांपेक्षा ते अमूल्य आहे. आभाळातून येणारा हा पाण्याचा थेंब आज बहुमोलाचा आहे .

● प्रश्न ५. खालील मुद्यांना धरून  फरक स्पष्ट करा :
माणसाचे धन आणि  निसर्गाचे धन  (कोणते ? ,कोठे ठेवतात ?, उपयोग)
उत्तर :- माणसाचे धन
कोणते?  - सोने-नाणी
कोठे ठेवतात ?  -तिजोरीत
उपयोग - वस्तू विकत घेणे
निसर्गाचे धन
कोणते? - शेतातील पीक
कोठे ठेवतात ?  - घरात
उपयोग  - माणसाला जगवणे

प्रश्न ६. अ)  कोण ते लिहा :

(१) थेंबांची माळ ओवणारी  -
(२) पाण्याचे मोल जाणणारा
उत्तर :- (१)  परी
(२) निसर्ग
आ)  काय  ते लिहा :
  (१)हा महत्त्वाचा प्रश्न आहे
(२) निसर्गाांकडे बघण्याचा हा बदल.
उत्तर:-  (१) माणसाच्या जगण्याचा
(२) दृष्टिकोन

मुक्तोत्तरी प्रश्न
प्रश्न :- माणसाने निसर्गाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलायला हवा, या वाक्याचा तुम्हांला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा. उत्तर : निसर्ग माणसाला भरभरून मदत करतो, पण माणूस निसर्गाची कदर करीत नाही. उलट वारेमाप जंगलतोड, जलप्रदूषण, वायुप्रदूषण यांसारखे गुन्हे करतो. निसर्गाकडे दुर्लक्ष करून त्याला लुबाडले, तर माणूस वाचणार नाही. म्हणजेच निसर्गाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन बदलायला हवा. त्यासाठी पर्यावरणाचे रक्षण व संवर्धन करायला हवे.

भाषाभ्यास व व्याकरण

● प्रश्न १. पुढील शब्दांचे विविध अर्थ समजून घेऊन त्यांचा वाक्यांत उपयोग करा.
उदा., मोल-  बहुमोल, अनमोल,
मोल  - मातीमोल, कवडीमोल,
उत्तर :
(१) मोल - मूल्य.
वाक्य: आईच्या प्रेमाचे मोल नाही.
(२) बहुमोल - अमूल्य.
वाक्य: वृक्ष हे आपली बहुमोल संपत्ती आहे.
(३) अनमोल - ज्याची किंमत करता येत नाही असा.
वाक्य  - माणसाला लाभलेले जीवन हे अनमोल आहे.
(४) मातीमोल -  क्षुल्लक किमतीचे.
वाक्य - पुरामध्ये पीक मातीमोल झाले.
(५) कवडीमोल - अगदी क्षुद्र किमतीचे.
वाक्य: आईवडील-गुरुजन यांचा जो आदर राखत नाही, त्याचे जिणे कवडीमोल ठरते.

प्रश्न २. माती -  मोती अशा शब्दांच्या अर्थात केवळ एका मात्रेमुळे खूप फरक होतो. अशा शब्दांच्या जोड्या शोधा व लिहा.
उत्तर : (१) शस्त्र -  शास्त्र  (२) माता -  मात
(३)  नर- नार  - नारा (४) घर - घेर -  घेरा - घेरी-  घार - घोर
(५) चर- चार - चारा - चिरा
(६) सर- सार- सरा - सारे - सारी- सारा

प्रश्न ३. खालील शब्दांचे अनेकवचनी शब्द लिहा.
एकवचनी शब्द :-    शब्द ,थेंब , प्रश्न , मोती ,  घोट , अर्थ विषय
अनेकवचन शब्द  :-  शब्द , थेंब, प्रश्न, मोती , घोट अर्थ
विषय

४. पुढील शब्द अचूक लिहा :
(१) निर्सग (२) सचंय (३) माति (४) दृष्टीकोन (५) वीषय
(६) पाउस
उत्तर :- (१) निसर्ग (२) संचय (३) माती (४)  दृष्टिकोन
(५) विषय (६) पाऊस

वर्णमाला

• पुढील तक्ता नीट अभ्यासा.
• वर्णमाला तक्ता पहा .
मराठी वर्णमालेचा म्हणजे अक्षरांचा अभ्यास तुम्ही केला आहे. त्या अक्षरांचा वापर करून आपण शब्द लिहितो हे तुम्हांला माहीत आहे. आपण जे बोलतो ते शब्द ध्वनींनी बनलेले असतात. अक्षरे म्हणजे या ध्वनींसाठीची चिन्हे असतात.
ध्वनींचे दोन प्रकार असतात स्वर आणि व्यंजने. आता आपण मराठी भाषेतील स्वर आणि व्यंजने -स्वर पाहणार आहोत.
मराठी अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ,  'लृ' , ए, ऐ, ओ, ओ हे स्वर आहेत. अलीकडे मराठीत इंग्रजी शब्दांचा वापर सुरू झाल्यामुळे अॅ, ऑ या स्वरांचाही समावेश करण्यात आला.
'लृ'' हा स्वर मराठीत फारसा वापरला जात नाही. ('क्लृप्ती' या शब्दात 'लृ' चा वापर आहे.)
क्, ख्, ग् ,घ्, ङ्
च्,छ्, ज्, झ्, ञ्
ट्, ठ्, ड्,  ढ्, ण्
त्, थ्, द्, ध्, न्
प्,फ्,ब्, भ्, म्
य्, र्, ल्, व्,श्,
ष्, स्, ह्, ळ्,  ही व्यंजने आहेत
क्ष्, ज्ञ्  ही संयुक्त व्यंजने आहेत.
● प्रश्न ५. प्रत्येक ध्वनीसाठी एक अक्षर असले, तरी काही अक्षरांचा उच्चार दोन प्रकारे होतो.
उदाहरणार्थ,
(१) चंद्र ('च'चा उच्चार 'च्य 'सारखा होतो.)
चांदणे ('च' चा उच्चार 'च' सारखाच होतो.)
(२) अजय  (ज'चा उच्चार ज्य'सारखा होती.)
आजोबा ('ज'चा उच्चार 'ज'सारखाच होतो.)
(३) झाड ('झ'चा उच्चार 'झ'सारखाच होतो.)
झकास ('झ'चा उच्चार 'झ्य'सारखा होतो.)
असे आणखी शब्द मिळवा :
उत्तर  :-  (१) चादर - चार (२) चमक -  चष्मा
(३) जर -जहर (४) जोर -  जास्त (५) झबले -  झमेला
(६) झुरळ -  लेझीम

२. लेखन विभाग

१. पाठापुस्तक पृष्ठ क्रमांक ८३ वरील आभारपत्र नीट लक्षपूर्वक वाचा व पुढील प्रश्नांचे लेखन करा :
प्रश्न :- (१) जर तुम्हांला एखादया कार्यक्रमाचे आभारप्रदर्शन करायचे असेल, तर कोणत्या गोष्टी विचारात घ्यात त्यांचे सादरीकरण कसे कराल, त्याचा आराखडा तयार करा.
उत्तर : आभारप्रदर्शनाच्या सादरीकरणाचा आराखडा :
(१) कार्यक्रमाच्या प्रमुख पाहुण्यांचे आभार मानणे.
(२) इतर मान्यवरांचे आभार मानणे.
(३) निवेदक व स्वागतगीत सादर करणाऱ्या चमूचे आभार मानणे.
(४) कार्यक्रमाला आलेल्या श्रोत्यांचे आभार मानणे.
(५) सभागृह, ध्वनिक्षेपक व्यवस्था, बैठकव्यवस्था करणाऱ्या व्यक्तींचे आभार मानणे.
(६) कार्यक्रमाला मदत करणाऱ्या सर्व व्यक्तींचे आभार मानणे.

प्रश्न :- (२) आंतरशालेय क्रीडामहोत्सवात धावण्याच्या स्पर्धेत तुमच्या मित्राने/मैत्रिणीने प्रथम क्रमांक मिळवला आहे. त्याचे/तिचे अभिनंदन करणारे पत्र लिहा.

                                                    सरस्वती विद्यामंदिर
                                                        तळेगाव.
                                                      दि. १५-१२-२०१७

प्रिय अनुजा,
सस्नेह नमस्कार.
अनू, तुझे मनापासून अभिनंदन! आंतरशालेय क्रिडामहोत्सवात धावण्याच्या स्पर्धेत तू प्रथम क्रमांक पटकावलास , ही बातमी आज शाळेच्या फलकावर झळकलेली मी पाहिली आणि माझा ऊर अभिमानाने भरून आला. सगळ्या मित्र-मैत्रीणींना मी आनंदाची बातमी दाखवली व सांगितली . सर्वजण तुझे तोंड भरून कौतुक करत होते.  मी म्हटलं- ' शेवटी मैत्रीण कुणाची आहे!'
    अनू, तुझ्या मेहनतीचे चीज झाले. पहाटे उठून तू दररोज न चुकता मैदानावर धावण्याचा सराव  कारायचीस. आज ते श्रम फळाला आले. तुझे पुन्हा एकदा हृदय भरून अभिनंदन ए. मला सांग, तुला माझ्याकडून काय  गिफ्ट हवंय !

तुझ्या आईबाबांना नमस्कार, अशीच यशस्वी होत राहा नि आम्हांला पार्टी दे ! 
                                                                तुझी,
                                                                 अनघा .

प्र. २. पाऊस पडलाच नाही, तर... कल्पना करा. पुढील मुद्द्यांच्या आधारे निबंधलेखन करा:
(१) पाण्याचा दुष्काळ.
(२) दैनंदिन जीवनावर होणारे परिणाम.
(३) शेती व उद्योगधंदे यांच्यावर होणारा परिणाम,
(४) नदी, नाले, विहिरींची स्थिती.
(५) सजीवांवर होणारा परिणाम.

                  पाऊस पडलाच नाही, तर...

जून महिना संपत आला, तरी पावसाचा पत्ता नव्हता. पावसाविषयीचे सर्वांचे अंदाज खोटे ठरले होते. सर्व पावसाची आतुरतेने वाट पाहत होते. मनात शंका आली, पाऊस पडलाच नाही तर... हा विचार मनात आला आणि अंगावर शहारा आला. खरेच पाऊस पडला नाही, तर माणसांचे खूप होतील. पावसावरच माणसाचे जीवन अवलंबून आहे. तहान भागवायला पाणी पाहिजे. स्नानासाठी, वैयक्तिक स्वच्छतेसाठी पाणी पाहिजे. शेतीसाठी पाणी पाहिजे. पाऊस पडला नाही, तर शेते कशी फुलणार? धान्य कसे पिकणार ? पाऊस पडला नाही तर आपली भूक भागणार नाही ; आपली तहान भागणार नाही.
         पाऊस पडला नाही तर नदीनाले कोरडे पडतील; विहिरी आटून जातील. झाडे सुकून जातील. सर्वत्र रोगगाई
पसरेल. जमिनीला भेगा पडतील. सगळीकडे वाळवंट निर्माण होईल. सारी सजीव सृष्टी संकटात येईल. पाऊस पडला नाही, तर पहिल्या पावसात येणारा मातीचा सुगंध येणार नाही. इंद्रधनुष्य दिसणार नाही. हिरवेगार रान दिसणार नाही. पाऊस नसेल तर डोंगरावरून कोसळणारे धबधवे नसतील. सुसाट वाहणारी नदी नसेल. जीवनातील सारे चैतन्यच हरवून जाईल.

छे! छे! पाऊस पडला नाही तर, ही कल्पनाच आपण करता कामा नये हा विचार मनात आला आला आणि  वातावरण काळोखून आले आणि   वळीवाचा पाऊस पडायला सुरुवात झाली.

३. तोंडी परीक्षा

● प्रश्न.  विचार करा. सांगा
(१) पाणी कसे तयार होते ?
(२) पाणी कोठे साठवले जाते?
(३) पाण्याचा वापर कशाकशासाठी होतो?
(४) जलप्रदूषण म्हणजे काय ?
(५) जलप्रदूषणाची कारणे कोणती?
(६) जलप्रदूषण रोखण्यासाठी काय करावे, असे तुम्हांला वाटते ?
(७) जलसंवर्धनासाठी तुम्ही कोणते उपाय सुचवाल?

आकारिक मूल्यमापन

१. प्रकट वाचन / अनुलेखन :

वाचा.

लक्षात ठेवा.

• पाणी फेकून देऊ नका.
• पाणी हवे तेवढेच वापरा.
• पाण्याचा पुनर्वापर करा.
• जवळच्या धरणाला भेट देऊन धरणाचा उपयोग समजून घ्या.
• पाणी घेतल्यानंतर नळ लगेच बंद करा.

'पाणी अडवा, पाणी जिरवा.'

२. कृती :

● 'निसर्ग वाचवा' याविषयी घोषवाक्ये तयार करून पुढील फलकांवर लिहा :

झाडे जगवा, झाडे वाचवा.

पाण्याचा गैरवापर टाळा.

परिसर स्वच्छ ठेवा.

प्रदूषण टाळा.

३. उपक्रम :

• वेगवेगळ्या विषयांवर आधारित घोषवाक्ये व सूचना यांचे फलक वर्गात किंवा शाळेच्या परिसरात लावा.

४. प्रकल्प :

• सार्वजनिक ठिकाणी, रस्त्यांच्या दुतर्फा पाणीबचतीच्या संदर्भात आपल्यासाठी काही संदेश लिहिलेले असतात. त्यांचा संग्रह करा. त्यांतील तुम्हांला आवडलेल्या संदेशांचे फलक तयार करून शाळेच्या परिसरात लावा.